Iskra świadomości

Choć codziennie tracimy i odzyskujemy świadomość w trakcie snu, to właściwie kiedy ta nasza świadomość ma swój początek? Odwieczne pytanie.

U dorosłego człowieka łatwo stwierdzić, czy jest świadomy. Możemy go po prostu spytać o cokolwiek – jak uzyskamy odpowiedź, to wiadomo że tak. Można też wykonać encefalogram i stwierdzić świadomość na podstawie wykresu fal mózgowych, innych w czasie snu, innych kiedy czuwa, nawet jak ktoś ma zamknięte oczy. Opracowania naukowe twierdzą, że encefalogramy mniej więcej pięciomiesięcznych dzieci zaczynają przypominać te u dorosłych. Domyślamy się jednak, że świadomość, może nie tak rozbudowana jak u dorosłego, zaczyna się sporo wcześniej, jeszcze przed urodzeniem.

Przesłanki ku temu są różnorakie. Już na dwa miesiące przed narodzinami dzieci doświadczają snu REM, co wiemy po zarejestrowanych szybkich ruchach gałek ocznych. U dorosłych faza REM związana jest z marzeniami sennymi. Ciężko wyczuć o czym się śni w brzuchu matki, ale można zgadywać, że tak jak u dorosłych mózg porządkuje i szufladkuje przeżycia na jawie, po prostu doświadczenia te są póki co sensorycznie uboższe niż u dorosłych. Dzieci na tym etapie rozwoju śpią przez 90% czasu, co oznacza, że przez 10% czasu, czyli przez 2.4 godziny na dobę są w stanie dla nas cokolwiek nieznanym, jednak pewnie na swój sposób świadomym.

Dziecko jeszcze w brzuchu matki reaguje gwałtownym ruchem na nagłe głośne dźwięki typu szczekanie psa, mocne kichnięcie lub dźwięk tłukącego się talerza. Uszy zaczynają się rozwijać w 9-tygodniu ciąży, słuch jako zmysł dostępny jest od 18-tego tygodnia, a reakcje na dźwięki od mniej więcej 24-go tygodnia. Dzieci w brzuchu przyzwyczajają się do głosu, ale też do języka rodziców, szczególnie mamy. Prawdopodobnie świadomość występuje wcześniej, a dopiero po 24-tym tygodniu zyskuje nowy w pełni sprawny „interfejs” na świat w postaci słuchu.

Od mniej więcej 20-tego tygodnia w brzuchu dziecko ssie kciuk. Jest kwestią dyskusyjną czy robi to świadomie, ale równie dyskusyjną, czy robi to zupełnie nieświadomie. Trafienie paluchem do gęby wymaga pewnych umiejętności motorycznych, a więc pewnie jakiegoś rodzaju świadomości. Tym bardziej, że jak się okazuje wybór ręki do ssania rzutuje potem na leworęczność albo praworęczność, a więc na dominację określonej półkuli mózgowej. Podobnie od 20-tygodnia zaczynają działać receptory bólu, dlatego operacje chirurgiczne wykonywane na płodach wymagają zastosowania znieczulenia. Odczuwanie bólu jest oznaką świadomości.

Sam mózg, nieodłączny „nośnik” świadomości u ludzi, zaczyna się rozwijać już w trzecim tygodniu ciąży. W 12-tym tygodniu widoczne są już podziały na główne obszary mózgu, a w 20-tygodniu mózg nienarodzonego dziecka ma już blisko tyle neuronów co u dorosłego człowieka. Oczywiście rozwój mózgu trwać będzie przez kolejne miesiące i lata, ale pierwsza iskra świadomości prawdopodobnie występuje właśnie gdzieś między trzecim a 12-tym tygodniu istnienia. Paradoksalnie dla takiego małego człowieczka jego świadomość, mimo długich i licznych przerw na sen, może być odczuwana jako proces ciągły. Podobnie jest u dorosłych ludzi. Wiemy że spaliśmy, ale dla ciągłości świadomego odczuwania nie ma właściwie znaczenia jak długo lub krótko trwał ten sen.

Źródło grafiki: (C) Piotr Mańkowski